Zbrodnie wojenne i czystki etniczne w Prusach Wschodnich w latach 1914–1945
DOI:
https://doi.org/10.24426/zngsw.v16i0.172Słowa kluczowe:
zbrodnie wojenne I wojny światowej, prześladowanie polskiej ludności Warmii i Mazur przez władze Prus Wschodnich przed plebiscytami, morderstwa dokonane przez nacjonalistów niemieckich na działaczach polskich w latach 1920-1939, Bogumił Linka, Jerzy Lanc, zbrodnie niemieckie dokonane na Polakach w Prusach Wschodnich w latach II wojny światowej, działalność gestapo w Prusach Wschodnich, zbrodnie popełnione przez Niemców na obszarze Prus Wschodnich, zbrodnie Armii Czerwonej popełnione na ludności Prus WschodnichAbstrakt
Zamiarem autora było ukazanie przebiegu działań wojennych na obszarze Prus Wschodnich, losów ludności cywilnej w warunkach okupacji rosyjskiej i ukazanie zbrodni wojennych, jakich dopuszczały się obie walczące strony — ginęli zarówno cywilni mieszkańcy z rąk najeźdźcy, jak i bezbronni żołnierze rosyjscy zabijani przez Niemców. Po wojnie o przyszłości prowincji miał zadecydować plebiscyt. Został on przeprowadzony w warunkach uniemożliwiających jakąkolwiek bezstronność. Ludność polska była zastraszana. Dochodziło do napadów na polskich działaczy plebiscytowych oraz polskie wiece i zgromadzenia. Niektóre z tych ataków zakończyły się śmiercią ofiar. Po wybuchu II wojny światowej Niemcy już otwarcie przystąpili do rozprawy z polską ludnością, skrytobójczo i bestialsko mordowano polskich działaczy na Warmii i Mazurach. Ostatni redaktor „Gazety Olsztyńskiej”, Seweryn Pieniężny junior, został rozstrzelany w obozie Hohenbruch. Jego los podzielili liczni działacze polscy, rozstrzeliwani, gilotynowani (Alfons Żurawski czy Reinhold Barcz). Wielu (np. Ryszard Knosała) znalazło się w obozach zagłady, nieliczni ukrywali się pod zmienionymi nazwiskami na terenie Generalnego Gubernatorstwa. W 1933 założono w Prusach Wschodnich jeden z pierwszych obozów koncentracyjnych. Powstał on pod Królewcem. Na terenie przedstawianej prowincji lokalizowane były obozy jenieckie, w których osadzano wziętych do niewoli żołnierzy wrogich armii. Przebywali w nich w ciężkich warunkach, m.in. jeńcy polscy, sowieccy, francuscy, brytyjscy belgijscy i inni. W Prusach Wschodnich przymusowego zatrudniano robotników ze wszystkich okupowanych, bądź będących w stanie wojny z III Rzeszą, państw. Najlepiej traktowano Anglików, nieco gorzej Francuzów, najgorszy był los robotników z ziem byłego ZSRR. Jesienią 1944 roku doszło do wejścia oddziałów radzieckich do Prus Wschodnich. Opanowały one miejscowość Nemmersdorf, gdzie dopuściły się przestępstw wojennych. Szczególnie ciężki był los Warmiaków i Mazurów. Byli oni prześladowani przez władze niemieckie, nieuznawani za pełnoprawnych przez resztę obywateli Niemiec za Niemców. Pewna krótkotrwała poprawa była związana z dojściem Hitlera do władzy. Po nastaniu polskiej administracji na tych terenach doszło do prześladowania ludności miejscowej, jako Niemców. Wielu Warmiaków i Mazurów w okresie późniejszym opuszczało ojczyste strony i emigrowało za Odrę i Nysę Łużycką.
Bibliografia
AAN: Komitet Narodowy Polski 39/122, Konsul RP w Olsztynie — 481/1.
APO: Oberpräsidium Ostpreußen, OPO, 3/I/528–530, Regierung Allenstein 4/I/191.
Archiwum Archidiecezji Warmińskiej (AAW), Butryny 11.
OBN: „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki” na 1916 rok.
Juszkiewicz R., Działania bojowe na pograniczu północnego Mazowsza i Prus Wschodnich oraz sytuacja ludności w latach 1914–1915, (w:) Nad Bałtykiem, Pregołą i Łyną XVI–XX w., Olsztyn 2006.
Letko P., Kętrzyn w czasie okupacji rosyjskiej w 1914 roku, (w:) Wielka Wojna na Mazurach 1914–1915. Studia z dziejów frontu wschodniego I wojny światowej, red. R. Kempa.
Maksymowicz S.J., Los cywilnej ludności Prus Wschodnich na obszarach okupowanych w okresie I wojny światowej, (w:) Wielka Wojna na Mazurach 1914–1915. Studia z dziejów frontu wschodniego I wojny światowej, red. R. Kempa.
Leśniowski H., W cieniu bitwy pod Grunwaldem Tannenberg 1914, Olsztyn 2014.
Riediger B., Rosjanie na Warmii w 1914 roku. Przyczynek do cierpień ludności cywilnej, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 1/1996.
Maksymowicz S.J., Plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu w polskiej prasie codziennej lat 1919–1920, (w:) Plebiscyty jako metoda rozwiązywania konfliktów międzynarodowych w 90. rocznicę plebiscytów na Warmii, Mazurach i Powiślu, Olsztyn 2010.
Wańkowicz M., Na tropach Smętka, Kraków 1974.
Sukiertowa-Biedrawina E., Metody walki hitlerowców z polskością na Mazurach i Warmii, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 4/1967.
Walichnowski T., Warmia, Mazury Powiśle 1939–1945, Warszawa 1972.
Konieczny A., Uwagi o organizacji placówek gestapo w Prusach Wschodnich i na obszarach do nich przyłączonych w latach II wojny światowej oraz przeprowadzonych przez nie aresztowań w latach 1941–1943, „Olsztyńskie studia niemcoznawcze”, Olsztyn 1989.
Wilkowski A., Mordercy z Selbstschutzu, Wydawnictwo MON, Warszawa 1986.
Tryniszewski E., Ostatni redaktor „Gazety Olsztyńskiej” Seweryn Pieniężny (Junior), KMW 1987.
Jasiński J, Niemiecki wizerunek robotników przymusowych w Prusach Wschodnich „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” nr 2/2001.
Lietz Z., Obozy jenieckie w Prusach Wschodnich 1939–1945.
Kossert A., Prusy Wschodnie. Historia i mit, wydawnictwo Scholar, Warszawa 2009.
Buttar P., Pole walki Prusy Wschodnie. Szturm na niemiecki front wschodni 1944–1945.
Laskowska U., Barczewo, Z dziejów parafii św. Anny, Olsztyn 1999.
Adamczewski L., Łuny nad Jeziorami. Agonia Prus Wschodnich.
Piechocki S., Czyściec zwany Kortau, Olsztyn 2014.
Piechocki S., Olsztyn styczeń 1945, portret miasta.
Włodarski J.A., Stosunek Armii Czerwonej i polskich organów bezpieczeństwa do ludności niemieckiej na obszarze powiatu pasłęckiego w latach 1945–1947, (w:) Nad Bałtykiem, Pregołą i Łyną XVI–XX w., red. Z. Rondomańska, Olsztyn 2006.
Lewicka D., Tomkiewicz R., Gmina Dywity. Teraźniejszość i przeszłość, Olsztyn 1994.
